Blog

Testament windykacyjny a właściwie testament notarialny z zapisem windykacyjnym ustawodawca wprowadził do naszego porządku prawnego w 23 października 2011 r.

To szczególny rodzaj zapisu testamentowego uregulowany w art. 981^1-6 kc.

Z treści art. 924 k.c. wynika, że spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, zaś art. 925 k.c. stanowi, że spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Zgodnie z art. 926 k.c. powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu (§ 1). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 2). Powyższe oznacza, że dziedziczenie ustawowe ma charakter subsydiarny, znajduje zastosowanie, gdy nie powołano spadkobiercy testamentowego albo powołany spadkobierca nie może lub nie chce dziedziczyć. Mianowicie, jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, to dopiero wówczas przepisy kodeksu cywilnego stanowią w swej treści kto i w jakim udziale dziedziczy spadek po osobie zmarłej. Natomiast, jeżeli spadkodawca pozostawił testament, rzeczą Sądu prowadzącego postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku lub notariusza jest ocena ważności testamentu wobec treści przepisów kodeksu cywilnego.

Testament windykacyjny musi, dla swej ważności, być sporządzony w formie aktu notarialnego i zawierać oprócz powołania spadkobiercy lub spadkobierców zapis rozporządzający poszczególnymi składnikami majątku spadkodawcy.

Zapis windykacyjny ustanowiony w testamencie mającym inną niż forma aktu notarialnego dopuszczoną prawem formę szczególną, wywołuje skutki zapisu zwykłego.

Zapis windykacyjny jest takim rodzajem rozporządzenia testamentowego, które pozwala przenieść z mocy prawa, od razu po śmierci testatora, poszczególne składniki jego majątku na poszczególne osoby. Wcześniej w naszym prawie nie było takiej instytucji i możliwości. Obywatele, którzy sporządzali testamenty mogli jedynie przez nie zmienić porządek dziedziczenia, wskazać osoby i przysługujące im udziały w majątku jaki pozostawił testator. Jeżeli w testamencie wymieniono kilku spadkobierców musieli oni podzielić się majątkiem spadkowym na podstawie umowy o dział spadku. Umowa ta dzieliła majątek spadkowy w ten sposób, że poszczególni spadkobiercy nabywali na własność poszczególne składniki majątkowe.

Zapis windykacyjny czyni zadość oczekiwaniom obywateli właśnie w zakresie takiego rodzaju rozporządzenia majątkiem spadkowym i jego poszczególnymi składnikami.

Zapisobierca nie musi być spadkobiercą ale może nim być. Wtedy oprócz zapisu staje się spadkobiercą pozostałej masy spadkowej. Jeżeli natomiast w testamencie notarialnym zamieszczono jedynie zapis windykacyjny, dziedziczenie pozostałej masy spadkowej odbędzie się na podstawie ustawy.

Znamy podobną do zapisu windykacyjnego instytucje prawa spadkowego, to zapis zwykły. Różnica miedzy nimi jest jednak zasadnicza a mianowicie taka, że w przypadku zapisu zwykłego zapisobierca nie staje się automatycznie właścicielem przedmiotu zapisu i musi zwrócić się do spadkobiercy, który jest odpowiedzialny i zobowiązany do wykonania zapisu, w przypadku zapisu windykacyjnego od razu z mocy prawa, po śmierci spadkodawcy przedmiot zapisu staje się własnością zapisobiercy co tylko potwierdzi Akt poświadczenia dziedziczenia czy sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabyciu spadku.

W testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego na podstawie art. 981¹ § 1 k.c. spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny). Zapis windykacyjny został skonstruowany jako instytucja alternatywna w stosunku do dziedziczenia. Ustanowienie w testamencie spadkobierców nie pozwala spadkodawcy na przesądzenie o tym, jakie konkretnie przedmioty przypadną poszczególnym spadkobiercom, może on jedynie określić wielkość korzyści przypadających spadkobiercom ze spadku. Zapis windykacyjny natomiast pozwala na uczynienie ściśle określonych przysporzeń na rzecz wskazanych osób, a więc następstwo prawne po osobie zmarłej zostaje ukształtowane zgodnie z wolą spadkodawcy. Zapisobierca windykacyjny otrzyma zawsze i wyłącznie przedmiot wskazany w testamencie. Tym samym instytucja zapisu windykacyjnego daje osobie fizycznej możliwość decydowania, po jej śmierci, o losach poszczególnych przedmiotów spadkowych (M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 1153). Paragraf 2 powołanego przepisu wymienia co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego tj. rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności, ogół praw i obowiązków wspólnika spółki cywilnej.

Co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego.

Przedmiotem zapisu windykacyjnego w myśl art. 981¹§ 2 kc mogą być wskazane w tym przepisie enumeratywnie wymienione rzeczy i prawa. I tak przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

1. rzecz oznaczona co do tożsamości;
2. zbywalne prawo majątkowe ‘
3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne’
4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;
5. ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Wskazane powyżej rzeczy i prawa muszą precyzyjnie, jak najbardziej szczegółowo zostać opisane w samym testamencie, nie w załączniku do testamentu, tj. opisane ich położenie, numery ksiąg wieczystych jeżeli są to nieruchomości, numery identyfikacyjne, numer wpisu do KRS jeżeli przedmiotem są udziały w spółce prawa handlowego i inne dane, które pozwolą zidentyfikować rzecz i w postępowaniu spadkowym potwierdzić, że dana rzecz wskazana w testamencie, przeszła na własność określonego zapisobiercy.

Zgodnie z art. 872 k.c. można - w umowie spółki cywilnej - zastrzec, że spadkobiercy wspólnika - lege non distinguente ustawowi, jak i testamentowi - wejdą do spółki na jego miejsce. Przepis art. 872 k.c. verba legis dotyczy spadkobiercy, niemniej należy odnosić go także do zapisobiercy. Porozumienie takie, w braku stosownej regulacji w umowie spółki cywilnej, może zostać zawarte pomiędzy zapisobiercą a pozostałymi wspólnikami spółki cywilnej.

Z art. 981² k.c. wynika, że przedmiot zapisu windykacyjnego musi w chwili otwarcia spadku należeć do spadkodawcy. Z przepisu nie można wysnuć wniosku, że przedmiot zapisu windykacyjnego musi istnieć i należeć do majątku spadkodawcy już w chwili sporządzania testamentu. Przepis ten wyraźnie bowiem nawiązuje do chwili otwarcia spadku i nie ma w nim jakichkolwiek elementów nawiązujących choćby pośrednio do chwili sporządzania testamentu obejmującego zapis windykacyjny.

Czy można ustanowić zapis windykacyjny na majątku wspólnym małżonków.

Tuż po wejściu w życie instytucji zapisu windykacyjnego, istniały wątpliwości czy dopuszczalne jest objęcie zapisem windykacyjnym przedmiotów majątku wspólnego małżonków przez spadkodawcę sporządzającego testament, a obejmuje to również brak możliwości dokonywania uzgodnionego między małżonkami zapisu zawartego w testamencie jednego z nich. Przez pewien okres przyjęto, że niedopuszczalne jest nawet objęcie zapisem windykacyjnym tych przedmiotów, które pod rządem k.r.o. byłyby objęte zasadą samodzielnego wykonywania zarządu; gdyż nieustannie wyznawano pogląd, że ustanowienie zapisu windykacyjnego nie stanowi czynności zarządu majątkiem wspólnym małżonków.

Przyjęto jednak w pewnym momencie pogląd, że małżonek może skutecznie objąć zapisem windykacyjnym udział w rzeczy lub prawie należącym do majątku wspólnego małżonków.

Potwierdził powyższe stanowisko SN w uchwale z dnia 18 lipca 2012r. i stwierdził, że „zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty majątkowe wymienione w art. 981 ¹§ 2 kc należące do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej.”

Czy przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być pieniądze.

Ażeby pieniądze, które jak wiemy generalnie są rzeczami oznaczonymi co do gatunku mogły z chwilą śmierci spadkodawcy przejść na własność zapisobiercy, spadkodawca powinien zindywidualizować je, nadać cechy rzeczy oznaczonej co do tożsamości, ażeby przesłały być rzeczami oznaczonymi co do gatunku tj. wskazać na jakim konkretnie rachunku bankowym się znajdują lub w jakiej skrytce bankowej lub sejfie. Jeżeli testator napisze jedynie, że przedmiotem zapisu jest określona suma pieniędzy nie identyfikując jej dokładnie, zapis taki będzie nieważny.

art. 981 ² kc [Bezskuteczność zapisu windykacyjnego].

Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

Nieważny jest również gdy zapisobierca nie dożył otwarcia spadku a spadkodawca nie wskazał co się dzieje w takim przypadku z zapisem.

W trakcie notarialnego postępowania spadkowego uczestnicy postępowania pod groźbą odpowiedzialności karnej do lat 3 pozbawienia wolności składają różne oświadczenia, w tym przedkładają informacje w tym w szczególności wskazują, czy przedmiot zapisu windykacyjnego nadal znajduje się w masie spadkowej, czy maja jakąkolwiek wiedzę na temat umów zawartych, których przedmiotem jest ów zapis windykacyjny.

Dla ustalenia skuteczności zapisu windykacyjnego nieodzowne jest stwierdzenie faktu przynależności przedmiotu tego zapisu do majątku spadkodawcy w chwili jego śmierci. Można go dokonać w oparciu o dokumenty urzędowe (np. księga wieczysta, ewidencja gruntów i budynków lub inny rejestr). W większości przypadków notariusz oprze się też na powyższych oświadczeniach osób uczestniczących w sporządzaniu aktu poświadczenia dziedziczenia. W razie wątpliwości w tym zakresie notariusz powinien odesłać zainteresowane osoby na drogę postępowania sądowego.

Art. 9813 kc [Zastrzeżenie warunku lub terminu]

1. Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
2. Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.

Uczynienie więc przedmiotem zapisu windykacyjnego rzecz przyszłą wypełnia hipotezę artykułu 981³ § 1 k.c. i jest równoznaczne z zastrzeżeniem warunku zawieszającego - powstaniem rzeczy przyszłej. Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jednakże przepisu tego nie stosuje się, gdy ziszczenie się warunku nastąpiło przed otwarciem spadku. Jeśli więc rzecz przyszła powstała i weszła do majątku spadkodawcy, warunek zawieszający ziścił się, a w chwili otwarcia spadku przedmiot ten nie różni się niczym od innych składników majątku spadkowego.

Należy zauważyć, że do zapisów windykacyjnych stosuje odpowiednio przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności (art. 981 ⁵ k.c.). W szczególności zapis podobnie jak i cały spadek musi zostać przyjęty lub odrzucony przez zapisobiercę w terminach wskazanych w ustawie.

Oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku bądź też zapisu windykacyjnego mogą być składane osobiście lub przez przedstawicieli ustawowych, kuratora, opiekuna bądź też przez pełnomocnika, przed sądem.

Odpowiedzialność zapisobiercy za długi spadkowe.

Należy pamiętać, że zapisobierca windykacyjny co do zasady odpowiada za długi spadkowe wspólnie ze spadkobiercami, na zasadach przewidzianych w art. 1034¹-1034³ k.c. (do chwili działu spadku - solidarnie ze spadkobiercą, z możliwością wystąpienia z roszczeniem regresowym do spadkobiercy, na podstawie art. 1034 ¹ § 2 k.c.; po dziale spadku - proporcjonalnie do uzyskanego przysporzenia). W literaturze pojawił się także pogląd, że za długi związane z przedmiotem zapisu windykacyjnego powstałe już po otwarciu spadku odpowiada wyłącznie zapisobierca windykacyjny (A. K. (red.), E. N.:

Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, LEX 2015, Komentarz do art. 1034¹ k.c.).

Jak wynika jednakże z treści art. 1034³ k.c., odpowiedzialność osoby, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny za długi spadkowe jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku (także jeśli przedmiot ten następnie zostanie zniszczony lub zużyty). Zapisobierca odpowiada całym swoim majątkiem, a nie tylko przedmiotem zapisu windykacyjnego, jednakże odpowiedzialność ta kształtuje się w granicach, które wyznacza wartość otrzymanego przysporzenia. Ograniczenie to działa od chwili otwarcia spadku (por.: E. Skowrońska - Bocian, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, Komentarz do art. 1034³ k.c., WKP, 2017).

Koszt sporządzenia testamentu windykacyjnego.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarianej w § 8 pkt 4a stanowi, że za sporządzenie testamentu windykacyjnego notariusz pobiera taksę notarialną w wysokości 200 zł netto plus 23 % VAT plus koszt wypisów tego aktu. Taksa Notarialna jest więc stała, i nie zależy od wartości majątku spadkowego czy wartości zapisu windykacyjnego.

Czy zapisobierca windykacyjny jest odpowiedzialny za wypłatę zachowków?

Taka odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego rzeczywiście istnieje. W przypadku bowiem, gdy uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Zapisobierca windykacyjny jest zobowiązany do wypłaty tej sumy jedynie w granicach wzbogacenia, będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Gdy zaś zapisobierca windykacyjny sam uprawniony jest do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych osób uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Warto pamiętać, iż odpowiedzialność kilku zapisobierców windykacyjnych względem uprawnionego do zachowku jest solidarna.